Važno je primijetiti da se danas “u nas” svi bave državom. I pismeni i nepismeni, i učeni i neuki, svi se bave državom, ili tačnije: bave se “svojom državom”. Svi uvode i zavode nekakav red i upravo zbog tolikog reda na kojem insistiraju vlada očigledni nered i rasulo. Niko se, u međuvremenu, ne brine o društvu.

Od društva smo, izgleda, svi digli ruke. Svako se o sebi zabavio. Društvo, vele, ne postoji. Vjerovatno zato više ne postoji ni društvena odgovornost.

Možda je upravo nepostojanje društvene odgovornosti kod onih koji se društvom bave (tj. onih kojima smo dozvolili da se njime (tj. nama) bave) posljednjih tridesetak godina i razlog nastanku ovako monstruozno osakaćenog i mutiranog društva u našim krajevima. Sve same gladne preambiciozne profiterske sociopate na rukovodećim pozicijama.

Društvo, vele ovi danas, ne postoji, a svi oni bi da diktiraju društvu kako i šta. Svi oni bi da utiču na društvo, da nauče i iskoriste njegove slabosti, da ga izmanipulišu onako kako kapitalizam crpi i kreira “potrošačko društvo”. Radi toga, u ovo doba globalizacije i neoliberalne  tranzicije Zapadnog Balkana, svjedočimo pojavi da u lokalnim klero/etno/nacionalnim društvima građani postaju “pretplatnici” tj. “korisnici” svojih klero/etno/nacionalnih državica. Ovdašnja društva (tj. etno/klero/nacionalna društvanca) su istovremeno i sirovina i proizvod “nacionalne industrije”.

 

Java i javnost balkaniziranog društva

Nakon što ga javni mediji (kao dio javne nacionalne kuhinje) obrade, prerade i zapakuju – društvo postane “javnost”. Ta “javnost” je lokalna, tj. nacionalna. Definisana je državnim granicama tako da postoji slovenačka, hrvatska, bosanskohercegovačka, srbijanska, crnogorska, makedonska. Nadređeni su joj javni mediji, javne institucije, javne ličnosti, zapravo nacionalni (državni) mediji, institucije i ličnosti. Postoje i privatni mediji koji ponajviše radi profita nastoje ispuniti tu regionalnu nišu koja je ostala prazna zbog samodovoljnosti nacionalnih medija. Oni malo više koriste izraz “regionalna javnost” ili “zapadnobalkanska javnost” kako bi definisali svoju publiku, ali niko od njih ne koristi izraz “regionalno društvo”, ili “zapadnobalkansko društvo”. Tu i tamo ćemo čuti da neko pomene “zapadnobalkanska društva” (množina) ali nećemo čuti ništa o jednom  jedinstvenom regionalnom društvu.

Svi dobro paze da se nekom od njih ne omakne izraz “jugoslovensko društvo” koji se smatra blasfemijom u svim “nacionalnim javnim kuhinjama” (čitaj medijima) podjednako. Na ovaj izraz svi državni sanitarni inspektori etno/klero/nacionalne čistoće gledaju kao na salmonelu. Plaše se “jugoslovenske države” i “jugoslovenskog nacionalizma” kao nekakvog zloduha te se i sam pomen istog smatra njegovim prizivanjem tako da pored “bauka” komunizma o kojem slušamo još od prve rečenice njegovog manifesta, ovom našom “poluevropom” “polukruži” i njegov sijamski zli blizanac, a to je  “bauk jugoslovenskog nacionalizma”.

Zašto se toliki plaše da bi jedno zdravo, otvoreno, slobodno, transnacionalno, politički nezavisno, kosmopolitsko “jugoslovensko društvo” koje trenutno egzistira kako u “našim”  krajevima – tako i širom svijeta (evo u ovom trenutku ovdje na internetu) – moglo ponovo dovesti do jugoslovenske države, a time i do pada i raspada njihovih poluprivatnih etno/klero/nacionalnih kneževina? Možda strahuju da bi im takva jedna država mogla stati na put, pomrsiti konce i spriječiti  da dovrše milenijumsku pljačku državne i privatne imovine; rasprodaju lokalnog življa u dužničko roblje prekarijata i svekolikih prirodnih bogatstava multinacionalnim korporacijama.

Pa za tako nešto ne treba nekakva hiper-Jugoslavija. To je posao postojećeg nezavisnog sudstva njihove sopstvene, suverene i pravne države, zar ne?

 

Ljudska potreba za kosmopolitskim društvom

Mi kao građani, tj. državljani, svojih zapadnobalkanskih državica imamo slobodu, pravo, a i odgovornost da se bavimo lokalnim blatom i kaljužom, prenagomilanim problemima mutnih radnji i sveopšte korupcije, no  istovremeno moramo zadovoljiti i svoju intelektualnu potrebu da se vinemo iznad lužine lokalnog, da se družimo, da razmjenjujemo ideje, da živimo svoje kosmopolitske živote, svoju kosmopolitsku stvarnost, svoje slobodno, otvoreno i široko nebo, da istražujemo i upoznajemo drugo i drugačije, da postojimo na višem civilizacijskom i intelektualnom nivou, kao npr.: regionalnom, evropskom, svjetskom.

Ova pojava niti je utopijska, a niti je novost. Sa internetom već odavno postoji i jedno društvo koje postoji mimo i bez obzira na nacionalne granice i jezike. To je mnogima posve jasno. Pa gdje je onda zapelo? U čemu je problem?

Zašto neki vjeruju da društvo ne može postojati van okvira nacionalne države? Zašto je društvo definisano granicama nacionalne države? Samo zato što sociologija kao “građanska nauka” još ne može izaći iz nacionalnih okvira kada proučava neko društvo? Onda ćemo pribjegavati antropologiji u izučavanju ovdašnjeg društva, jer društvo je u ovim krajevima oduvijek postojalo i opstajalo u raznim državnim okvirima naučivši da države budu i prođu, da carstva dođu i odu, da nastanu i nestanu, a da ovdašnje društvo ostaje i opstaje tu gdje jeste i kakvo jeste – u ožiljcima, u modricama, šareno, nagnječeno, nemaženo, pregaženo, preplašeno, napeto, sapeto, ali ništa manje živo.

Ko će priteći u pomoć tom društvu? Ko će ga reanimirati?

To može uraditi samo priliv svježih progresivnih ideja.

Jednako kao što postoje političke ideje i koncepti koji guše i sakate jedno kosmopolitsko društvo, tako postoje politički koncepti i ideje koji ga bude, ozdravljuju i osvježavaju. Nije bitno kojem narodu pripadamo, bitno je znati kojoj porodici ideja pripadamo, tj. gdje u političkom spektru ideja stojimo, a to najbolje možemo utvrditi preko svog odnosa prema državi i društvu.

 

Kokoš ili jaje?

Društvo i država su nešto kao “kokoš i jaje”. Od toga kako interpretiramo šta je od to dvoje “starije” – zavisi da li pripadamo modernoj desnici ili ljevici.

Desnica na prvo mjesto stavlja državu. Desnici je važna institucija države. Za nju je spremna žrtvovati se, a tu žrtvu zahtijeva i očekuje od svih ostalih građana. Desnica tako doživljava patriotizam: kao nijemu žrtvu za simbole institucije. Desnici su primarne institucije države dok je društvo unutar državnih granica samo odraz, ili rezultat, ili pak posljedica, produkt/proizvod postojanja “takve-i-takve” države, državne politike i njenih institucija. Država je ta koja oblikuje društvo. Ona je institucionalna ljuštura koja naciji (nacionalnom društvu) daje snagu, oblik, postojanost. Iz države se, vremenom, “ispili”, “izleže” njoj odgovarajuće društvo. Desnica čvrsto vjeruje u institucije države i njihovo djelovanje na svakog pojedinca, a tim i na cjelokupno društvo – od vrha prema bazi.

Ljevica u prvi plan stavlja  društvo. Društvo je to koje od baze prema vrhu demokratski kreira državu i sve institucije po svojoj mjeri i potrebi. Iz društva proizilazi model države: kakvo društvo – takva i država. Društvo je, dakle, kičma koja drži oko sebe državne institucije. Društvo je to koje rađa instituciju države i potom “sjeda”, tj. “zasjeda” na njemu kao kokoš na jajetu. To se naziva demokratijom. U oba slučaja osnovni preduslov je otvoreno društvo: slobodno, napredno, obrazovano, kvalitetno građansko društvo bez kojeg ne može postojati kvalitetna, slobodna, otvorena, napredna, građanska i pravna država.

Naravno da se većina današnje politike odigrava u zoni između ovih pojednostavljenih kategorija. Onog trenutka kada se ljevičar umjesto za bolje društvo opredijeli za jaku državu, za jak  nacionalni identitet, u tom trenutku ulazi u vode identarijanizma što je “teritorija” konzervativne desnice i to se zove “Crveni fašizam”. Ništa novo i ništa strano nama. No postoji još jedan oblik “Crvenog fašizma”, a to je kada fašisti naizgled “pocrvene”. Radi se o desničarima koji su protiv globalizacije tj. protiv imperijalizma kao najvišeg stadija kapitalizma, a za jaku nacionalnu naredbodavnu ekonomiju i socijalnu, tj. nacional-socijalnu državu “konstitutivnog naroda” iliti “vladajuće rase”.

Dalje postoje i oni desničari koji bi da smanje obim, uticaj i značaj moderne države ali ne u korist društva već u korist profita i interesa lokalne ili globalne ekonomske elite. To su neoliberali. Oni preferiraju patrimonijalnu državu i vlast, tj. povratak na “status quo ante”, na stanje prije moderne, demokratske, sekularne države.

 

Slobodno društvo: slobodoumlje i društvena svijest

Na Balkanu se profesionalni političari trenutno bave nacijom/državom, (modelom nacionalne države prvenstveno kao partijskim biznisom/firmom) na sličan način na koji se to radilo u prethodnom sistemu.

Bave se homogenim društvom kao posljedicom, tj. proizvodom ustava njihove etnokratske države, ili, u vrh glave “multietničkom državom” i “multikulaturalnim društvom”, međutim malo ko od političara se bavi društvom oslobođenim od autoritarne vlasti nacionalne države, dakle slobodnim, otvorenim, građanskim društvom kojoj je kičma obrazovana, poduzetna i ekonomski nezavisna srednja klasa. Niko se ne bavi takvim društvom kao osnovnim preduslovom i generatorom slobodne misli, demokratske i pravne države. Malo koja politička organizacija (partija) trenutno na sav glas uči građanstvo vrijednostima takvog društva i obrazuje  u duhu takvog društva.

To bi u prvom redu trebale raditi civilne, neprofitne, nevladine organizacije, ali one se trenutno bave državom i državnicima, tj. vlašću i partijama na vlasti. Traže i nalaze im greške, ili im pak pišu i predlažu projekte koji promovišu nacionalnu državu na međunarodnom planu. Društvo je “preapstraktno” za njih, čini se, ili ga smatraju “prevelikim zalogajem” no činjenica je da bez obrazovanja i podizanja svijesti pojedinaca o kvalitetnom, tj. otvorenom, slobodnom, pluralističkom, građanskom društvu ne može doći do društvenih promjena, do poboljšanja društva ili barem do društvenih zahtijeva za kvalitetnijim i pravednijim društvom, a time ne može doći ni do političkih promjena u državi, tj. do promjene režima – da izvine ko čita.

Političari, ja vjerujem, možda malo rjeđe, ali i dalje dovoljno često pominju pojmove kao što su “otvoreno”, “slobodno”, “građansko društvo” na sastancima sa komesarima EU, ali mi: mi “društvo” (dozvolite mi primijetiti) ne primamo nikakve signale o tome da je otvoreno, građansko, slobodno društvo i dalje aktuelno u ovim krajevima. Do prije decenije ono je bilo “tema dana”, no sada ono to više nije. Otkako je nestalo “stranog” novca koji je bio namjenjen promociji tih vrijednosti, nestalo je i boraca za otvoreno, slobodno, pluralističko, građansko društvo. Ne čuju se. Barem ne dovoljno glasno.

Izgleda da je taj novac potreban “strancima” da ga ulože u spas sopstvenih društava jer komunitarijanizam je u međuvremenu pobjedio u naprednom svijetu. Vjerske i manjinske zajednice vode glavnu riječ u javnom prostoru, a društvo kao cjelina zapravo ne postoji. Korporacijska kultura je zamijenila građansku i nju pristajemo gajiti na radnom mjestu za pristojnu platu, ali javni prostor koristimo samo za interes svoje zajednice. Društvo kao širi kontekst nas ne interesuje. O njemu neka brine “neko tamo”, vlast, država, nauka, korporacije, banke… I tako zapravo sami otvaramo put desnici, prepuštamo joj volan da novim legislativama “teše” nekakvo “idealno” nacional-potrošačko društvo po sopstvenoj ideološkoj slici i prilici u saradnji sa korporacijama i bankama.

Umjesto da sami koristimo tehnologiju da se družimo i udružimo ne bi li djelovali kao zreli pojedinci koji čine jedno zrelo demokratsko društvo, mi se glupiramo i glumimo da se ne družimo, da se mrzimo, da se ne volimo hejtajući povazdan na društvenim mrežama. Glumimo da ne provodimo previše vremena jedni s drugima, da nam “virtualni” odnos (ma koliko on bolestan i negativan bio) sa nekim iz regije ne momente nije preči i važniji od odnosa sa sopstvenom porodicom ili širom familijom. Ne želimo sebi priznati da toliko “prisnog animoziteta” postoji još samo između rođene braće u zavadi, ili posvađanih ljubavnika. Još samo kada bi odzumirali i sagledali veću sliku, prepoznali bi da nas tolika količina svakodnevne “online” interakcije i komunikacije zapravo čini aktivnim, vibrantnim i čvrsto uvezanim društvom. Kada bi to uvidjeli bili bi, kako se to kaže:  društveno osvješteni u vezi jedinstvenog regionalnog društva u kojem online provodimo vrijeme onda kada ga u svojim provincijskim kafanama ne ogovaramo svojim lokalnim prijateljima i poznanicima.